Neda / Neptuno
Neda
/ Neptuno
[Atualizado a 26.10.2015]
O
rio Belelhe é um rio de 32 quilómetros de curso, que nasce
nas Pontes e desauga na ria de Ferrol, por Neda. De feito, Neda
é o seu antigo nome, segundo se comprova nos moitos testemunhos que
atopamos nos diversos tombos e coleçons diplomáticas procedentes
dos mosteiros do noroeste do país, quais som os mosteiros de Sam
Martinho de Júvia, Caaveiro, ou Sam Salvador do Pedroso, e nas que o
rio é chamado Nepta, Nebda, Nedda, Neda:
“ipsa
aqua quae intrat in ipso fluuio de Nepta” 977 (Sam
Martinho de Júvia
d. 1)
“uilla
Anka intus de omnes iios flumes Narayo et Nepta, subtus monte de
Lubeira et sub alio monte de Angus” 1096 (Sam
Martinho de Júvia
d. 15)
“quanta
hereditate iacet inter ponte de Iuuia et de Neda” 1114
(Sam
Martinho de Júvia d.
21)
“est
terminus ipsarum hereditatum de Ponte de Nebda usque ad Ponte de
Iuuia” 1162
(Sam
Martinho de Júvia d.
58)
“ecclesiam
sancti Martini
de Nedda”
1190
(Sam
Martinho de Júvia d.
106)
“per
petra de Lubrizuy et inde per aquam de Neda et inde per terminum de
Carro Fero [Freito]” (Tombo de Caaveiro d. 1)
O
rio toma ou seu atual nome do lugar ou aldea de Belelhe, em Santa
Marinha de Silhovre, Fene. Como tal, já se documenta em 1111, pode
que antes:
“flumen
de Velelle” 1111 (San
Salvador de Pedroso
d. 1)
Ao
respeito da etimologia de Neda, esta já foi tratada por Monteagudo
(Hidronimia gallega, em
Anuario Brigantino núm. 22, de 1999) e
tamém, brevemente,
por Juan José Moralejo num
dos seus últimos trabalhos publicados (“Hidronimia
prerromana de Gallaecia”, en Dieter Kremer (ed.) ONOMÁSTICA
GALEGA II: Onimia e onomástica prerromana e a situación lingüística
do noroeste peninsular. 2009). Por outra banda, nom atopo este
hidrónimo entre os estudados por Edelmiro Bascuas.
Monteagudo
relacionava Neda co indo-europeu *nei̯d- 'fluir' (Lexikon der
Indogermanischen Verben p. 449, IEW 761), que origina o nome dum
longo repertório de rios europeus (cf. Hans Krahe. Unsere
Ältesten Flussnamen p. 48.), indicando a preservaçom anómala
do /d/ intervocálico. Porém, esta possibilidade é desbotada por
Moralejo, propondo, com interrogantes, um céltico *nei-t- > *nēt-
(relacionado com PCl nēbo- 'vitalidade, vigor', nēmā
'brilho, beleza', latim niteo 'brilhar': Matasovic s.v. nēbo-,
nēmā).
A
proposta de Monteagudo nom é factível, ao nom poder dar conta nem
do topónimo atual, nem das suas formas históricas; e tampouco o é
a tímida proposta de Moralejo, que podendo explicar o topónimo
atual, é incapaz de explicar as formas Nebda, Nepta,
Nedda.
Na
minha opiniom Neda < Nedda < Nebda,
procede dum derivado do indo-europeu *nebh- 'feucht,
bewölkt, dunstig (werden)' (Lexycon NIL p. 499-504). Esta raiz
produz o nome das nuves, da névoa, e do ceo/Ceo num bo número de
línguas indo-europeas, incluindo a nossa própria (névoa <
latim nebula < PIE *nebh-e-lo 'pequena nuve',
cf. Michiel de Vaan. Etymological Dictionary of Latin and the
other Italic Languages p. 404). Porem, desta raiz temos tamém
por exemplo a verba recolhida na glosa gala Inter ambes 'inter
rivos', ambe 'rivo' (provavelmente, do grado zero *n̥b-i-, e
estreitamente relacionado co nosso celtismo galego medieval ambas
mestas 'augas mestas = confluência', de *n̥b-ā-, e que foi no
seu dia estudado por Edelmiro Bascuas), assí como o latim imber
'chúvia' (< *n̥bʰ-ro-), o avéstico napta- 'húmido' (<
*nebʰ-to-), e um longo
repertório de rios europeus: Amir, Amyr, Amper,
Ammer, Emmer, Ambrón, Ambre, Ambro…
Seguramente tamém o nosso Ambia. Por
último, achamos esta raiz no nome do deus romano Neptūnus ( <
PIE *nebʰ-tu- 'humidade'), o Senhor do Mar, tanto na opiniom dos
autores do Lexycon NIL como de Michiel de Vaan (obras citadas).
Neda
< Nedda < Nebda < *Nebʰ-etā
seria algo assi como 'húmido
/ o rio
do pantanal / do lameiro / da branha'.
Note-se que alguns étimos similares nom poderiam dar o nosso
topónimo atual. Assi, *nebʰ-to-
teria evoluído em *neχto- > *neto- / *necto-, seguindo a
evoluçom máis comum da toponímia do contorno (céltica), nom
podendo dar conta dos resultados históricos ou do resultado atual.
Ainda assumindo que *nebʰ-to-
tivesse passado por umha evoluçom nom céltica *nebto- / *nepto-,
estas formas nunca poderiam ter originado o topónimo moderno, pois
deveram ter dado um romance *netto-/*neuto-.
Em consequência, opino que o étimo PIE é
*Nebʰ-etā, com
evoluçom *nébetā
-acento de intensidade na última, e bʰ
> b compatível
coa celticidade do hidrónimo-, e posterior evoluçom romance *néb'da
> *nedda > *neda. A grafia medieval
Nepta
coido que é
umha de tanta grafias inversas, de cariz etimológico, que atopamos
na documentaçom do período,
com conversom das oclusivas sonoras em xordas.
Como
tacha
da minha proposta,
eu aguardaria a pronúncia [ˈnɛða̝], mais a
pronúncia recolhida polo Dicionario de Pronuncia é ['neða̝];
se é que isto nom se deve ao peche por harmonia vocálica co
desaparecido /e/ breve átono do sufixo, deveríamos
partir da raiz co grado longo *nēbʰ-,
infrequente.
Hai
umha aldea ou lugar de Neda, no Corgo, Lugo, à beira do rio ou rego
da Pontecela, afluente do Romeám. Se
presumimos a mesma orige para este topónimo, entom podemos supor que
este era o nome antigo do devandito rio da Pontecela.
[Atualizado
a 26.10.2015]
Dizia
ao remate do artigo que, como tacha do étimo proposto por mim, o
topónimo atual é ['neða̝], e nom o [ˈnɛða̝] que eu aguardaria
seguindo umha evoluçom regular; mais hai outro possível étimo que
explicaria de jeito regular o topónimo atual e as forma diacrónicas.
Este seria *nēbetā ou *nibetā, evoluçom celta standard
partindo do protoindo-europeu *nei̯gu̯-eto- ou do seu
degrau zero *nigu̯-eto-. Esta raiz, *nei̯gu̯-
'waschen' (NIL p. 519; LIV p. 450; IEW p. 761), produz em diversas
línguas indo-europeas verbas relacionadas coa agua e os seres
acuáticos, co lavado, e coa limpeza, verbi gratia o latino
noegeum 'Schweißtuch' (“sudário” < *noi̯gu̯-i̯o-)
e o irlandês antigo necht 'rein, hell' (“limpo, brilhante”
< *nigu̯to-) e védico nikta- 'gewaschen' (“lavado”,
mesmo étimo).
Nesse
caso, Neda ['neða̝] < Nedda < Nebda < *Nebeda < Celta
*nēbetā / *nibetā '*limpa'. O significado primitivo seria “(auga)
limpa” ou similar, ainda que nom sei se esta qualidade das suas
augas lhe acae bem ou nom ao rio de Belelhe. As evoluçons *ei̯ >
*ē e *gu̯ > *b som inequivocamente celtas.
Bos días Miguel, sigo este blog teu a miudo, e hoxe ocurreuseme que quizais ti poidas ayudarme a reslover unha dubida, busquei información e non a atopo por ningures, perdoa pero o meu galego é pesimo , tratase do seguinte, na serra da Faladora, concretamente na parroquia de Grañas do Sor hai unha Cruz de pedra, podela ver neste enlace, http://polavoltadosor.blogspot.com.es/2014/06/os-encantos-da-faladora.html Chamase Cristo da Faladora ou Cruz de Alvar Gonzalez, e o que non consigo saber e de donde lle ven o nome de Cruz de Alvar Gonzalez, ¿podes axudarme?, Graciñas é saudos O meu correo é chuseta281317@yahoo.es
ResponderEliminarUn saúdo, Chus :-) Eu son da opinión de que todo mellora co uso, así que parabéns por usalo e non quedares a velas vir!
ResponderEliminarA verdade que non che teño idea de quen era ese Álvar González... Pero cacheando por aí atopo un documento de foro que outorgaba un Álvaro Gonzalviz en 1243 aos habitantes de Piñeiro, en Lourenzá: http://sli.uvigo.es/xelmirez/xelmirez_contexto.php?idf=146360&idt=47&procura=al[vub]aro%20gon&corpus=notarial.
Tendo en conta que o García Rodríguez das Pontes é desta época, e que os grandes señores tiñan extensas propiedades, penso que podería ser a mesma persoa. Nese caso, pode que a cruz fose usada como marco.
Porén, Álvar González era un nome común no século XIII.
Excepcional, coma sempre: "Imitare, si poteris!", diría eu. Apertas
ResponderEliminar:-D Graciñas, meu!!!
EliminarÉ certo que a desembocadura do Belelle é, como moitas outras das rías fondas galegas, unha braña e unha lodeira, probablemente mesmo antes da construción das pontes do ferrocarril e das Pías e dos recheos do Arsenal e do estaleiro de Perlío, que sen dúbida mudaron as correntes da auga e intensificaron a sedimentación. Porén, as augas do Belelle, no seu tramo alto que precede ao salto ou fervenza, precisamente na altura do lugar que lle dá nome, son coñecidas pola súa claridade. Non en van foi o río escolleito polos enxeñeiros reais e militares para a captación e subministro de auga potable á zona da ría antes de existir a traída desde o encoro das Forcadas, construído no 1966.
ResponderEliminarGraciñas pola información! Sei que non é a confirmación dunha teoría ou dunha hipótese, pero certamente é agradábel ver que as característica físicas do río acáenlle ben á etimoloxía proposta :-)
Eliminar