Serantes

Castro de Oza, xunto a Serantes de Abaixo, Carballo. Cartografía © Instituto de Estudos do Territorio. Xunta de Galicia.

Serantes é un dos topónimos prelatinos máis frecuentes na nosa paisaxe, dando nome a 5 parroquias e a máis dunha ducia doutros lugares. Estes son os que coñezo na Galiza:

- Serantes de Arriba (de Abaixo, do Medido), Oza, Carballo, A Coruña

Sarantes de Baixo 1457 (Corpus Xelmirez: HCIM 75)

- Serantes, A Pedra, Cariño, AC - lugar non habitado

- San Salvador de Serantes, Ferrol, AC

San Saluador de Sarantes 1488 (CDMACM 206: 429); frigesia de San Salvador de Serantes 1284 (Pedroso d. 13); Johan Rodriguiz clerigo de Sarantes 1261 (CXelmirez: DGS13-16 15); Sarantes (..) inter fluuius rio Maiore et Iuuia 1223 (Tombo de Sobrado 2 d. 354); in terra Trasancos in concurrentia ecclesie sancti Saluatoris de Sarantes 1200 (Tombo de Sobrado 2 d. 344); Sarantes 1165 (Tombo de Sobrado 1 d. 601); Serantes 1163 (CXuvia d. 63); Sancti Saluatoris de Serantes 1132 (CXuvia d. 35); per Barraios prope aula sanctae Cecilie et per uilla de Vileicon, et inde per terminos de Palacios et per ubi extremat illa aqua de Sarantes, usque intrat in mare 1087 (Cxuvia d. 10)

- Na mesma parroquia: Serantellos

agro qui uocatur Uarganus et iacet in Sarantelios in terra Transancus 1173 (Tombo de Sobrado 1 d. 516); Sarantelios 1173 (Tombo de Sobrado 1 d. 513)

- Santa María de Serantes, Laxe, AC

santa maria de sarantes 1384 (CDGH d. 78); ecclesie ste. marie de sarantes que est in terra de soneyra 1232 (CDGH d. 36)

- Serantes, Moraime, Muxía, AC

- San Xián de Serantes, Oleiros, AC

San Giâo de Sarantes con la capellanía quatro mill mrs. 1500 (GMH:LS)

- Serantes, Veiga, Ortigueira, AC

Pedro Ares de Galdo et Fernando de Serantes, moradores enna vila de Santa Marta d'Ortigueira 1488 (CXelmirez: MSPT 49)

- Serantes, San Cosme de Outeiro, Outes, AC

de san johan de lousame et de santa maria de rroo et de santa maria de sarantes 1384 (Cxelmirez: GHCD 78); hereditatem supranominatam Sarantes et tercia de villa Vara 1143 (Toxos Outos d. 22); et concluditur per kandera de Gintines et inde per Briom de Suso, et de alia parte per terminos de Roo, et inde per Sarantes et per Alueida 1126 (Toxos Outos d. 20); in Gentinis Sarantes integro s.d. (Tombo de Sobrado 1 d. 125); uillam nostram propiam que est fundata in territorio carnota in littore maris. ubi fluuius tamaris se infudit in mare, uocitatam sarantes 1030 (TA d. 94)

- Serantes, Vilouzás, Paderne, AC - lugar non habitado

- Serantes, Fao, Touro, AC - lugar non habitado

- Santaia de Serantes, Santiso, AC

Sarantes 1214 (TA d. 157); saion in Sarantes Petru 1165 (Tombo de Sobrado 2 d. 138)

- Serantes, O Vicedo, Lugo

- San Tomé de Serantes, Leiro, Ourense

san Tome de Serantes 1417 (CXelmirez: MSCDR 454c); San Thome de Sarantes 1290 (CXelmirez: MSCDR 234)

- Serantellos, Castrelo, Cambado, Pontevedra

Salienes villa Castello quantum ibidem obtinuerunt genitores nostris cum sarantelios 950 (TCel d. 7); In Saliense Castello cum Sarantelios et pumare de Lusidi media villa Regis 934 (TCel d. 478) 

- Serantes, Baión, Vilanova de Arousa, PO

- Outeiro de Serantes, Dimo, Catoira, PO - extinto / non identificado

uilla do Outeiro de Sarantes 1330 (Pinario d. 153)

O topónimo está presente noutros lugares da metade norte da península:

- Serantes, Tapia de Casariego, Asturias (aínda Gallaecia lucense)

- Serantes, Xixón, Asturias

- Valdesarante, Brazuelo, León

- Serantes, Bilbao

- Arroyo de Serantes, Villar del Río, Soria

- Serantes, Aldea del Fresno, Madrid

Nótese na relación anterior que a forma maioritaria destes topónimos na documentación medieval era Sarantes, con <a> na primeira sílaba; o resultado actual debe ser debido a disimilación. Nótense tamén os diminutivos Serantellos, documentados como Sarantelios xa no século X. Suxiren que os topónimos Serantes eran percibidos de antigo como formacións de plural masculinas.

No mapa anterior pódese ver a distribución deste topónimos. Os marcadores verdes son castros inventariados a un quilómetro ou menos que poderían estar na orixe dos Serantes inmediatos; teña en conta o lector que na proximidade dalgúns dos lugares "sen castro" hai topónimos como As Croas, O Pedregal, Os Foxos que apunta á existencia de xacementos non inventariados ou destruídos.

Como pode deducirse, eu son da opinión de que estes topónimos (prelatinos) son en orixe nomes de castros ou quizais das colectividades ligadas a estes castros. Esta interpretación ten o seu primeiro fundamente non en indicios circunstanciais, mais no máis antigo testemuño destes topónimos, unha inscrición latina (Hispania Epigraphica 20028):

Tridiae M/odesti f(iliae) Se/urr[a]e T/ransm(iniensis) / exs | (C invertida) Se/rante / an(norum) XX Va/lerius v(ivus) f(ecit)

Do ablativo Serante, castro ou castellum dos seurros transminienses (populus de localización incerta dentro da Galiza lucense), se non me engano podemos supoñer un nominativo latinizado Serans* ou Serantis*, e un acusativo de plural SerantÄ“s*. Dalgunha destas formas —latinizadas— deben proceder os modernos Serantes.

Cal é a orixe última ou significado destes topónimos? Ao meu ver son cognados dun termo da lingua lidia, sareta 'protector', onde o <e> é nasal e procede dun anterior *serń̥to-, probabelmente a forma tematizada dun participio *séront- ou *sâ‚”rn̥t-, do verbo *ser- 'protexer' (segundo o LIV 535). Deste mesmo verbo deriva o noso servo, que significou antes "pastor" ("protector, vixía"), e tamén observar, conservar, etc. (de Vaan 2008: 559).

A evolución destas formas, consonte con outros topónimos/hidrónimos galegos como Barbanza, Aranza, As Anzas, etc... daría *serant-, e posteriormente *sarant- se seguise unha evolución céltica (Joseph's rule, -eRa- > -aRa-, Matasovic 2009: 8). Aínda que estes topónimos en si seméllanme formas dun substrato indoeuropeo precéltico, a forma antiga SERANTE non é indicativo de "marra de celticidade": ben podería ser un caso —singular ou non— de disimilación, dada a historia destes nomes de lugar. En fin, ou ben estes castros, ou ben ou seus habitantes, puideron ser "os protectores / os gardiáns".

~o~o~o~

Esta é a miña interpretación, que non é única. Por exemplo, Gonzalo Hermo publicou en 2003 o seu interesantísimo artigo "Topónimos de base Sarand- e Serant-: unha hipótese etimolóxica común". Eu non estou conforme con considerar Serantes como hidrónimos (aínda recoñecendo que algúns dos Serantes semellan hidrónimos: Valdesarante, Arroyo de Serantes... e hai tamén documentos antigos como "per ... illa aqua de Serantes", vide supra, que con todo opino que teñen o mesmo valor que "río da vila" ou "rego do castro"):

- a documentación máis antiga dun Serantes correspóndese cun castellum galaico, non cun río (este dato non parecía ser coñecido polo devandito autor);

- a maior parte dos Serantes non son hidrónimos, senón parroquias e lugares, moitos deles asociados cun castro;

- non hai ningún río que derive dun étimo *Serant- ou *Sarant- no resto de Europa. Ou ben eu non o coñezo: non o mencionan Greule para Alemaña, nin Krahe no conxunto Europeo, nin Delamarre ou Nègre en Francia.

~o~o~o~

Proposta musical da semana:

Hoxe toca metal estremo! Un clásico de Xerión, o proxecto musical de Nocturno desde Ourense 🤘:



 

Comentarios

  1. Que ben Cossue, volver a lerte! (son Carr, sígote desde os tempos recuados de Celtiberia.net) por favor, sigue regalándonos (ou mesmo vendéndonos, se un día te decides a escribir un título) estes valiosos artigos! apertas!

    ResponderEliminar
    Respostas
    1. Ah! Saúdos, meu! :-) Graciñas polas túas palabras. A miña intención era/é publicar unha vez ao mes... Xa veremos se dou feito.

      Eliminar
  2. Moi interesante o post, como sempre. Interesante a inscrición latina que asocia Serantes aos Seurros, para quen, se non lembro mal, Prósper da unha etimoloxía indoeuropea. E parabéns polo "re-styling" do blog

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Deixe o seu comentario:

O máis visto no último mes