Das Ambas Mestas

Abstract: Several Galician place names derive from the Celtic word ambis 'river' (Endlicher Glossary; IEW: 315-6), notably several Ambas Mestas 'mixed ambas', at the confluence of rivers. At least one of then have been substituted in the last centuries for a purely romance counterpart: Galician Augas Mestas ‹ Latin AQUAS MIXTAS 'Mixed Waters'.

Son varios os topónimos galegos que se retraen a unha forma céltica *amb-, *ambr- 'río, auga; river, water', xa recollido nun glosário medieval de formas galas (o Glosario Endlicher): ambe 'rivo', inter ambes 'inter rivos'. Ambas formas ven dun PIE *Hmbh-(ro-) 'húmido, auga, nubes; wet, damp, water, clouds' (IEW: 315-6), con descendencia india, irania e europea, coma o bretón antigo Amboglanna ‹ *amboglanda `Veira do río', ou a forma gala xa vista.

Entre os topónimos galegos temos:

1. Ambroa (77 hab.- Tordoia, A Coruña) ‹ Amberona 955: “inter Montanos et Bragantinos, uillam uocabulo Amberonam” (Sobrado, 955)
   
2. San Tirso de Ambroa (383 hab.- Irixoa, A Coruña) ‹ Ambrona 1120: “in Marinas Sancto Tirso de Ambrona” (Lugo, 1120)
   
   Na evolución fonética deste topónimo da-se a perda da [n] intervocálica: Ambrona › Ambroa. Tamén temos os seguintes lugares, todos no curso medio do río Arnoia. Non acho documentación antiga deles:
   
3. Santo Estevo de Ambía (145 hab.- Baños De Molgas, Ourense)
   
   
4. Santa María da Ponte Ambía (94 hab.- Baños De Molgas, Ourense)
   


5. Xunqueira De Ambía (388 hab.- Xunqueira De Ambía, Ourense)
   
   Por outra banda, son moi claros aqueles frecuentes topónimos que amosan o valor apelativo que a verba ambas tivo unha vez na Galiza, co significado de ‘auga’ ou ‘auga de río’:
   
   
6. Ambas Mestas (Carballedo, Lugo).
   
   Correspóndese ao lugar onde se mesturan as augas do río Miño e mais do Sil, o seu principal afluente (e á marxe de que seña ou non certo que “o Sil leva a auga e o Miño a fama”), xunto coas do máis modesto Búbal. Abaixo pode verse o Miño, de norte a sul, e o Sil vindo do Leste. O Búbal baixa polo val dende o Oeste.
   
   
   Visualizar o mapa ampliado
   
   Xa é coñecido do ano 861 e posteriores:
   
   

   "in ripa Minei monasterio quod dicunt Hicorantes cum omnia sua edificia vel ilas piscarias quas ibidem sunt in Mineo super portum ambas mestas” (Samos, 861c).
   

   
   O Mosteiro, cella, Hicorantes é o actual Celaguantes (A Peroxa, Ourense). Literalmente Cella Hic Orantes 'Mosteiro Aquí Pregan'.
   
   

   “et quarta parte de salto de Ambas Mestas in Caldellas” (Celanova, 934)
   

   “de villas et hereditates quas in uno ganavimus de rivulo Barvantes usque se fluvius Silis in Mineum flumen infundit, ubi ex antiquis consuetudine Ambas Mixtas nuncupantur “ (Celanova, 991)
   
   

   É moi interesante esta última mención, por recoller a idea de que ambas mixtas é nome xa antigo.
   
   
7. Ambas Mestas (Veiga do Val Cárcere, O Berzo)
   
   Este topónimo actual áchase no Berzo galegofalante, e o seguinte, extinto, áchase xa no límite:
   
   
8. Ambas Mestas (O Berzo)
   
   Polo seguinte, semella que se atopaba onde o Cúa vai dar ao Sil:
   
   
   

   “in territorio bericense, in loco predicto ubi dicunt Abdines, inter duos fluvios Sil et Cua; et accepimus de vobis in pretio IIas equas cum suis filiis et aliam mediam, et I bovem inter totum pretium fiunt LXXXa solidos; et est ipsa hereditas per suos terminos antiquos per ubi illam obtinuerunt antecessores nostri, per ambas mestas et inde per Vascocellos alende Sil “ (Samos, 1084)



9. Ambas Mestas (Asturias)
   
   Este, que non sei se aínda se mantén, é mencionado en varios documentos referentes ao centro-sul de Asturias:
   
   

   "uilla in Ambas Mestas, cum ecclesie sancte Marine, iuxta fluuios Rumnero et Pioza “ (Oviedo, 891)



10. Augas Mestas (Quiroga, Lugo)
    
    Así é recollido na toponimia oficial o lugar onde o río Lor desauga no río Sil, mais a alternancia Augas/Ambas Mestas é recollida no Diccionario Geográfico de Madoz, de 1845 (vol I, 125). Son tamén moitas as mencións medievais:
    
    
    

    “villam nostram propriam de Nogaria in ripa fluminis sive territorio quam inquiunt Karioga, discurrente rivulo Dornas, quomodo dividet cum Ambas Mestas usque per termino de Ranarios et exit ad sumitatem montium“ (Celanova, 983, doc 487).

    
    

    “et accepimus de vobis in conmutatione unam villam in territorio samonensi, secus fluvium, aqua de Ambas Mixtas, prope aula sancti Martini de Riomelli, villam, quam vocitant Paraiola “ (Samos, 1093, doc. 222).
    



11. Augas Mestas (Lourenzá, Lugo)
    
    Hoxe penso que pode ser topónimo extinto, máis está ben documentado no tombo do mosteiro de Lourenzá:
    
    
    

    “offerimus atque concedimus ecclesie uestre seu etiam abbati Odorico ibidem uita uixerit, id est, ipsam uillam ubi ipsa ecclesia fundata est per suos terminos antiquos de Ambas Mixtas usque in Petras Nigras et inde ad Lagona et inde in directum ad Pualio per corda montis aqua uertente usque ad Penelas in directum ad montem Baiano et inde per corda montis aqua uertente usque in Pedrouzus et inde per carro fracto usque in Masma et inde in Sangrenia per Felgeiras et inde per aquilione per uilar Misclamir sub uilla Pauli per arborem raucham usque ad Ambas Mixtas, vnde incoauimus” (Lourenzá, 955)

    
    

    “im primitus offero in circuitu supradictus monasterio Uillenoue cautum quod ex domnus Ordonius fecit per terminis suis sicut egrediens Lidon intrat in Masma et per ipsa aqua usque Castro super Ambas Mestas usque ad illas sexas et per iuga montis usque cutu super rio Malo unde in directo ad Sarrapio et per iuga montis ad penna Cagidi per iuga montis ad Portella et intrat intus illo castro et per termini sui in circuitu cotum Aucteiro sicut iungit se in uia qua egrediens de Vallebria ad Laurenzana usque ad Pigneiro unde in directo ad Sancto Laurencio unde ad Ibia et per iuga montis super Coarcos uia que uadit inter sancto Iusto et Rio Malo usque ad aqua Lidon in directo ubi incipimus.” (Lourenzá, 969)



12. Ambas Mistas (A Coruña)
    
    De este só sei que estaba sobre o río Xubia, segúndo consta dun documento do mosteiro de Pedroso:
    
    

    “per ambas mistas et inde per medium montem de Bazone et tendit ad Aquam Lucidam et inde ad illam çibitatem et exit per montes usque ad terminos Sancte Marine et deinde per illam aquam de Quambazale usque intrat in aquam de Jubia et tendit per ambas mistas, ubi prius inchoabimus “ (Pedroso, 1111)
    

13. Ambas Mestas (Sobrado, A Coruña)
    
    Este estaba na xuntanza dalgún afluentes do río Parga, perto de Anafreita (Friol, Lugo):
    
    
    

    “Subradu cum suo directo et cum suo cauto per suos terminos antiquos, per illas Lousas et inde per Nauntoi inter Castro et Baruecto, et inde inter Arceio et Ciroso et inde ad Castineira de Boue Mortuo, et inde ad Grouas, deinde per illas Cruces et inde ad illo Paramio, deinde ad illam Mauram et inde ad Lamas Maiores, deinde ad Uillar Couo et inde per Couam de Serpe, et inde per illo {cordal} de Nafreta usque ad illas Segobias, deinde per pontem de Ambas Mextas et inde per illa Carreira usque ad Furcam de Iaurino et inde per ipsa Carreira usque ad illas Lousas. “ (Sobrado, 1135)

    “hereditate quam habeo in Subradu, uidelicet, intra terminos istos: per illam Mauram et Lamas maiores, per Couam de Serpente quomodo uadit per illam Serram, et inde per Riuum Siccum et inde ad Ambas Mestas, et per Siluam Rotundam, et inde per aucterium de Saamir, et inde ad Petronum, et inde ad Mammuam de Thyera, et inde ad Lausam et inde ad Fontem de Riuo de Nantero, quomodo uadit donec intrat in Tamar, et per illum pontem Presaris et per illum riuum de Tamarela et per illum montem de Super Ruzadas, et inde ad illum Paramium et finit in illam Mauram in qua cepimus. “ (Sobrado, 1151)



14. Ambas Mestas (Lousame, A Coruña)
    
    Na xuntanza de algún afluente do río Traba ou Sóñora, na freguesía de Vilacova.
    
    
    

    “do vobis tertiam partem integram de quanta hereditate habeo in villa que
    vocatur villa Ceruia de advio et de ganancia et in totis aliis locis ubi fuerit
    uox de ipsa villa de Ceruia per suos terminos antiquos de ipsa villa excepta
    inde vna leyra integra que iam dedi ad meo sobrino Petro Gasco que iacet inter senara et riuulo et est vna sacada que ego tiraui de mato; et est ista hereditas que vobis do sub aula Sancte Eolalie discurrente riuulo Traua et Ambas Mestas subtus monte Culou et Caballo Sicco.” (Toxos Outos, 1234)

    
    

    “per suos terminos et diuisiones antiquas quomodo diuiditur per archas illas de Ambas Mestas de villa Aluariza et inde a enfesto per ipsam aquam de Traua usque ad terminos de Elsendi, et de alia parte per aquam de Bonia usque ad montem Colouo” (Toxos Outos, 1187)

O Mapa de arriba amosa a localización dos topónimos vistos.